Midhat Paşa

“Evet, ölümü tefekkür ediyorum. Ölüm denilen sey bes dakikalik bir acidir. Lâkin hangi ölümle ölmek evlâdir. Asilmak mi, kesilmek mi, yoksa kursun veya gülle ile mi, yahud emrazdan biriyle mi ölmek kolaydir, onu düsünüyorum. Zira bu kalip eskidi. Yas altmis bese geldi. Bundan sonra yasamak benim için iyi degildir. Bu hastaliktan aradan çikmis olsa idim, pek güzel olurdu. Lâkin ne yapayim? Ecel gelmemis...”
Midhat Pasa
Midhat Pasa'nin lehinde ve aleyhinde -Türkçe ve Fransizca- birçok yazilar ve hatta eserler de kaleme alinmistir. Dost ve düsman, onu zeki, hür fikirli cesur, çaliskan ve yaratici bir kabiliyet sahibi oldugunda müttefiktir. Düsmanlari Saltanat Makami'na hürmetsizliginden, diktatörlük yapmak istediginden ve hatta cumhuriyet fikri güttügünden baska ona bir töhmet isnat etmezler. Hâlbuki kismen muhayyel olan bu isnatlar sahih de olsa, Midhat Pasa'yi küçültecek seyler degildir. Bilâkis onu büyültecek maddelerdir. Dostlari ise, onu idarede ve siyasette ‘dâhi' olarak tanitmak isterler. Fakat hakikat sudur: Midhat Pasa, esi az bulunan bir idare adami idi. Basinda bulundugu vilâyetlerin ihtiyacini hemen kavrardi ve bu ihtiyaçlari gidermek yollarini bulurdu. Samimî bir inkilapçi idi. Fakat siyasetle alâkasi pek basitti. Denilebilir ki, o vadide çok kisa görüslü idi. Maglup olusu da bundandir, bu kusurundandir. Eger o, müfrit bir gurur sahibi olmasaydi, ruhlari ölçecek kadar sezis kudreti tasisaydi Osmanli'nin son asri farkli olabilirdi. Midhat Pasa'nin nefsine pek fazla itimat tasimasi, muhitini ve karsilastigi kuvvetlerin derecesini tanimamasi hem kendini heder, hem memleketi mutazarrir etmistir.