Kapitülasyonlar ve Osmanlı Hukuk Sistemi

Tüccar Jan Hendrik Meijer, 26 Ocak 1754 Cumartesi günü, Pera'daki evinden ayrildi ve onu Osmanli baskentinde bir daha gören olmadi. Geride karisini ve iflas etmis iki sirketini birakmis, yanina önemli miktarda para ile is ortaginin babasina ait elmaslari almisti. Hollanda büyükelçisi Elbert de Hochepied endiseliydi; davanin çözüm mercii kapitülasyonlar geregince simdilik büyükelçilikti, ama alacaklilar arasinda bulunan bazi Osmanli uyruklariyla bir ihtilaf çikarsa ne yapacakti? Yargilama yetkisi kimde kalacakti?Kapitülasyonlar ve Osmanli Hukuk Sistemi, kançilarya kayitlari, seriyye sicilleri ve Düvel-i Ecnebiyye Defterleri gibi genis bir arsiv taramasinin yani sira, orijinal ahidnamelerin çesitli dillerdeki çevirileriyle de karsilastirildigi titiz bir çalisma. Martin van den Boogert bu çalismada, Jan Hendrik Meijer veya Elbert de Hochepied gibi 18. yüzyilda Osmanli Imparatorlugu'nda yasamis, ticaret veya diplomasiyle ugrasmis yabancilarin ve onlarin himayesindekilerin nasil bir hukuk sistemine tabi olduklarini, kapitülasyonlar ile Osmanli kanunlarinin ve adli mercilerinin bu sistemin sekillenmesinde ne ölçüde belirleyici olduklarini arastiriyor.Yazar, o dönemin Avrupa'sinda yaygin olan ve pek sorgulanmadan modern tarihyazimina da aktarilmis, Osmanli Imparatorlugu'ndaki yabancilarin kapitülasyonlar sayesinde tam bir adli özerklige, dolayisiyla fiili dokunulmazliga sahip olduklari, bu nedenle de Devlet-i Aliyye'nin yaptirimlarinin keyfi ve hukuksuz oldugu inancinin temelsizligini örneklerle gözler önüne seriyor. Bunun yani sira, Türk tarihyaziminda zaman zaman görülen, her kötülügü kapitülasyonlarla izah etme kolayciligina karsi, “beratli” sayimlari, beratlari bir ek gelir kapisi olarak gören büyükelçilerin yazismalari, Levant Sirketi'nin pozisyonunu belli eden elçilik defterleri ve çesitli divan-i hümayun kararlari gibi somut belgelerden hareketle çok daha ilginç ve düsündürücü sonuçlara variyor. Kapitülasyonlar ve Osmanli Hukuk Sistemi, yazili metinlerden günlük hayatin içindeki uygulamalara inebilmek, kapitülasyonlara böyle bir perspektiften bakabilmek açisindan vazgeçilmez bir basvuru kaynagi.